Koniec przeobrażeń? Dekomunizacja przestrzeni publicznej w Polsce na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach 2016–2017 – wybrane przykłady

  • Nancy Waldmann
Słowa kluczowe: dekomunizacja przestrzeni publicznej, radzieckie pomniki, pomniki wdzięczności, pomniki Armii Czerwonej, polityka historyczna, zakaz propagowania komunizmu, II wojna światowa

Abstrakt

In Poland since 2016 there has been a legally mandated process of decommunization of public space which is to serve as an instrument for a cleansing of sorts of cities, towns and villages, including the expunging of all forms of commemoration of the Red Army and the Brotherhood in Arms of Soviet and Polish soldiers who fought in the final phase of World War II. What is the result of this radical reinterpretation and devaluation of the events of 1945 in the Western and Northern Lands, where almost everything changed at that time? This article presents the attitudes of selected local communities towards the current prohibition on „promoting communism and other totalitarian regimes”. The selected communities are: Szczecin, Legnica, Drawsko Pomorskie, Stargard, Nowogard, Gorzów Wielkopolski, Kęszyca Leśna, Kołobrzeg and Pyrzyce. However, this is not a complete, academic study; rather, it represents the viewpoint of a reporter, an attempt at an examination in a wider context of the effects of the current politics concerning history. The aim of this article is to present various dimensions of the decommunization of the public space, the collation of activities connected with this process and earlier decommunization practices, and the processes of accepting or not accepting and then dismantling of monuments. Moreover, the article seeks to consider residents’ endeavours to save those monuments that are important to them.

Bibliografia

Archiwum CDP, Audionagranie debaty „Co w miejsce pomnika na placu Żołnierza Polskiego?” w Centrum Dialogu Przełomy, Szczecin, 28 X 2016 r.

Barański D., 650 tys. zł na Pomnik Niepodległości. IPN pomoże? Być może, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Gorzów Wlkp.], http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,22127281,650-tys-zl-na-pomnik-niepodleglosci-ipn-pomoze-byc-moze-opinia.html (dostęp: 22 II 2018 r.).

Barański D., Co się wydarzyło 30 Stycznia? Pojednaliśmy się z Niemcami i dlatego musieli się wynieść z Landsberga, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Gorzów Wlkp.], z 23 X 2017 r., http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,22554306,co-sie-wydarzylo-30-stycznia-pojednalismy-sie-z-niemcami-i.html (dostęp:
20 II 2018 r.).

Berezowski M., Dlaczego to powinno zniknąć, „Dziennik Nowogardzki”, z 7–10 X 2016 r. Cenckiewicz przeciwny czczeniu LWP. „Z szacunku do Głowy Państwa nic więcej nie napiszę!”, „Do Rzeczy”, z 30 IV 2017 r., https://dorzeczy.pl/kraj/28415/Cenckiewicz-przeciwny-czczeniu-LWP-Z-szacunku-do-Glowy-Panstwa-nic-wiecej-nie-napisze.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Czarnecka D., „Pomniki wdzięczności” Armii Czerwonej w Polsce Ludowej i w III Rzeczypospolitej, Warszawa 2015.

Czas na nowy pomnik? Rozmowa z prof. Tadeuszem Białeckim, „Kurier Szczeciński”, z 15 XII 2017 r.

Dawidejt-Drobek E., Pomniki Armii Czerwonej na Śląsku Opolskim: refleksje kulturoznawcy, Referat przedstawiony 16 X 2017 r. na konferencji „Pomniki sowieckie na Ziemiach Zachodnich i Północnych” w Instytucie Śląskim w Opolu, mps (udostępniony przez autorkę).

Dekomunizacja niepełna. Nie będzie ulicy Walczaka? Radni protestują, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Gorzów Wlkp.], z 20 IX 2017 r., http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,22401705,dekomunizacja-niepelna-niebedzie-ulicy-walczaka-radni-protestuja.html (dostęp: 25 II 2018 r.).

Dekomunizacja to nie widzimisię: rozmowa z dr. Pawłem Skubiszem, dyrektorem IPN Szczecin, „Kurier Szczeciński”, z 14 VII 2017 r.

Dimitrów E., Pamięć i zapomnienie w stosunkach polsko-niemieckich, „Przegląd Zachodni”, R. LVI (2000), nr 1, s. 1–18.

Dramiński A., Komunistyczne kombinowanie pod szubienicami, „Debata”, nr 7 (118/2017), s. 15–17.

Druk Sejmowy nr 985, Warszawa 21 X 2016 r., http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/druk.xspdocumentId=85FF9A4BEBA921A8C12580610033090D (dostęp: 30 I 2018 r.).

Dyskusja panelowa na konferencję SZZiP we Wrocławiu „Odzyskane? Postulowane? Zintegrowane?”, 20 III 2017 r. z udziałem prof. R. Traby, prof. A. Saksona i prof. G. Straucholda, zapis: http://szzip.pl/pl/odzyskane-postulowane-zintegrowane-2/ (dostęp: 7 X 2019 r.).

Dz.U. 2017, poz. 1389, http://dziennikustaw.gov.pl/du/2017/1389/1 (dostęp: 20 I 2018 r.).

Fudali R., Północna Grupa Armii Radzieckiej w Polsce, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, nr 12 (63)/4 (237), s. 225–234, http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Przeglad_Historyczno_Wojskowy/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2011-t12_(63)-n4_(237)/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2011-t12_(63)-n4_(237)-s225-234/Przeglad_Historyczno_Wojskowy-r2011-t12_(63)-n4_(237)-s225-234.pdf (dostęp:
4 X 2019 r.).

Gajewska-Ruc A., Mieszkańcy bronią sołdata przed dekomunizacją, „Gazeta Lubuska”, z 9 VI 2017 r., https://plus.gazetalubuska.pl/wiadomosci/a/mieszkancy-bronia-soldata-przed-dekomunizacja,12163030 (dostęp: 20 II 2018 r.).

Gnekow B., Provokation – Akzeptanz – Neuinterpretation. Vom schwierigen Umgang mit dem Sowjetischen Ehrenmal vor der Marienkirche in Stralsund, Wykład w ramach konferencji 26/27 X 2017 r. w Berlinie-Spandau. Zapis: https://www.youtube.com/watch?v=7OF8bUse5L0.

Gorzowski KOD protestuje przeciwko zburzeniu Pomnika Niepodległości, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Gorzów Wlkp.], z 27 IX 2017 r., http://gorzow.wyborcza.pl/gorzow/7,36844,22430653,gorzowski-kod-protestuje-przeciwko-zburzeniu-pomnika-niepodleglosci.html (dostęp: 22 II 2018 r.).

Grębecka Z., Obcy w mieście: żołnierze radzieccy w pamięci, doświadczeniu i opowieści legniczan, Kraków 2017.

Informacja UM w Pyrzycach, z 27 XII 2017 r., https://pyrzyce.um.gov.pl/aktualnosci/pokaz/3333_informacja (dostęp: 20 II 2018 r.).

Instytut Pamięci Narodowej, Informacje na temat dekomunizacji przestrzeni publicznej, https://ipn.gov.pl/pl/upamietnianie/dekomunizacja (dostęp: 22 II 2018 r.).

Komentarz Departamentu Informacji i Prasy MSZ Rosji, z 1 XII 2016 r., https://poland.mid.ru/web/polska_pl/newsy/-/asset_publisher/3psDnrqSiRBY/content/kommentarij-departamentainformacii-i-pecati-mid-rossii-v-svazi-s-nacalom-demontaza-pamatnika-pobedy-v-g-stargard?inheritRedirect=false (dostęp: 22 II 2018 r.).

Komunikat Miasta Szczecin, z 17 III 2017 r., https://wiadomosci.szczecin.eu/artykul/inwestycje/wiemy-jak-bedzie-wygladal-plac-po-pomniku-wdziecznosci (dostęp: 23 II 2018 r.).

Krasucki E., Historia i współczesność (nie)chcianego monumentu. O drawskim pomniku wdzięczności Armii Czerwonej, [w:] Drawsko Pomorskie i okolice poprzez wieki. Studia i szkice. Odsłona druga, red. E. Krasucki, Drawsko Pomorskie 2017, s. 213–243, https://www.academia.edu/34919552/Historia_i_wspołczesnosc_nie_chcianego_monumentu._O_drawskim_pomniku_wdzięczności_Armii_Czerwonej_w_Drawsko_Pomorskie_i_okolice_poprzez_wieki._Studia_i_szkice._Odsłona_druga_red._E._Krasucki_Drawsko_Pomorskie_2017_s._213-243 (dostęp: 4 X 2019 r.).

Kraśnicki A., Historycy apelują do wojewody w sprawie „dekomunizacji”, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Szczecin], z 10 XI 2017 r., http://szczecin.wyborcza.pl/szczecin/7,34939,22626756,historycy-apelujado-wojewody-w-sprawie-dekomunizacji-mocne.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Kriegsgedenken als Event: der 9. Mai im postsozialistischen Europa, red. M. Gabowitsch, C. Gdaniec, E. Makhotina, Paderborn 2017.

LEGNICA. Pomnik przyjaźni trafi do muzeum, „TV Regionalna pl”, z 4 I 2018 r., https://www.youtube.com/watch?v=tJ--nQSTxPI (dostęp: 20 II 2018 r.).

List Andrzeja Kunerta do prezydenta miasta Stargardu Sławomira Pajora z 10 maja V 2016 r. wydany na wniosek o udostępnienie informacji publicznej z 4 IX 2017 r.

Luxmoore M., Why Russia Accuses Poland of Monumental Ingratitude, 18 XII 2017 r., https://codastory.com/disinformation-crisis/rewriting-history/why-russia-is-accusing-poland-of-monumentalingratitude (dostęp: 22 II 2018 r.).

Madejski T., Stalin i Lenin zostaną w Stargardzie, „Radio Szczecin”, z 29 V 2017 r., http://radioszczecin.pl/1,354633,stalin-i-lenin-zostana-w-stargardzie&s=1&si=1&sp=1 (dostęp: 20 II 2018 r.).

Majewski P., Sowieckie pomniki już nie znikają, „Rzeczpospolita”, z 5 V 2014 r. https://www.rp.pl/Kraj/305059793-Sowieckie-pomniki-juz-nie-znikaja.html (dostęp: 7 X 2019 r.).

Mieszkańcy Kęszycy Leśnej stoją murem za żołnierzem, „Nasze Miasto Międzyrzecz”, z 8 VI 2017 r., http://miedzyrzecz.naszemiasto.pl/artykul/mieszkancy-keszycy-lesnej-stoja-murem-za-zolnierzemwideo,4144448,artgal,t,id,tm.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Mieżejewski J., Kłopotliwe monumenty: historia i teraźniejszość nowogardzkich pomników Braterstwa Broni i Niepodległości, praca licencjacka, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego, 2016 (udostępnione przez autora).

Muzeum Zimnej Wojny w Podbórsku, nieoficjalna strona, http://zimnawojna.info/wydarzenia/82-wystawa-ipn-w-podborsku (dostęp: 23 II 2018 r.).

Nijakowski L., Domeny symboliczne: konflikty narodowe i etniczne w wymiarze symbolicznym, Warszawa 2006.

Освобождение Польши. Правда. История. Современность, red. A. Kononov, V. Demin, N. Komarov, S. Fateeva, Moskwa–Warszawa 2017.

Ogłoszenie nr 47867 z dnia 21 III 2017 r. o wyniku postępowania. Konkurs na koncepcję zagospodarowania fragmentu Alei Papieża Jana Pawła II, BIP Urzędu Miejskiego w Szczecinie, http://bip.um.szczecin.pl/chapter_50547.asp?soid=4125FDCBC69C471AA6DEE7919CE3542B (dostęp: 20 II 2018 r.).

Pietrzykowski B., Pomnik hańby, „BIBUŁA Pismo Niezależne”, z 20 VIII 2012 r., http://www.bibula.com/?p=59912 (dostęp: 20 II 2018 r.).

Pilawski K., Niemcy chuchają na pomniki Czerwonoarmistów: wywiad z Andrzejem Saksonem, „Przegląd”, nr 36 (36/2016), s. 22–25, zob.: https://www.tygodnikprzeglad.pl/niemcy-chuchaja-pomniki-czerwonoarmistow/ (dostęp: 4 XII 2017 r.).

Polskość jako szansa i problem: debata o tożsamościach polskich z udziałem A. Mencwela, I. Iwasiów, I. Grudzińskiej-Gross, D. Gawina, W. Burszty, R. Kostro, A. Walickiego i in., „Przegląd Polityczny”, nr 131 (2015), s. 110–119.

Pomnik zniknie z rejestru i Olsztyna?, Olsztyn.wm.pl, z 17 VI 2017 r., http://olsztyn.wm.pl/446467,Pomnik-zniknie-z-rejestru-i-Olsztyna.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Protokół Nr 54/2017 z LIV sesji Rady Miasta Gorzowa Wlkp. odbytej w dniu 25 X 2017 r., http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/93/1/archiwum/Protokoly_z_sesji_Rady_Miasta/ (dostęp: 12 IX 2019 r.).

Protokół Nr XLIV/17 z obrad XLIV sesji Rady Miejskiej w Pyrzycach z dnia 28 grudnia 2017 r., www.bip.pyrzyce.um.gov.pl/pobierz/17655 (dostęp: 12 IX 2019 r.).

Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa, Warszawa 1964 (ostatnie wydanie Warszawa 1988).

Pytanie zostało tylko jedno – czy dynamit, czy młot?, „Dziennik Nowogardzki”, z 1–4 XII 2017 r.

Radni chcą wyburzyć pomnik w Nowogardzie, „Kurier Szczeciński”, z 3 XII 2017 r. https://24kurier.pl/aktualnosci/wiadomosci/radni-chca-wyburzyc-pomnik-w-nowogardzie/ (dostęp 10 X 2019 r.).

Radni zdecydowali, Kolumna Zwycięstwa do likwidacji, „stargard.com.pl”, z 29 XI 2016 r., http://www.stargard.com.pl/news-Radni_zdecydowali_Kolumna_Zwyciestwa_do_likwidacji_-2796-0.html (dostęp: 21 IX 2019 r.).

Rusek T., Gorzów: urząd chce nowego pomnika na Placu Grunwaldzkim. Będzie awantura, „Nasze Miasto Gorzów”, http://gorzowwielkopolski.naszemiasto.pl/artykul/gorzow-urzad-chce-nowego-pomnikana-placu-grunwaldzkim,4177830,art,t,id,tm.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Rymar E., Bronimy ul. 2 Marca w Pyrzycach, „Kurier Szczeciński”, z 12 IX 2017 r.

Sakson A., Polsko-rosyjska wojna pomnikowa? Konflikty o upamiętnianie II wojny światowej, [w:] Pomiędzy pamięcią zbiorową a historią. Rekonstrukcje przeszłości w Europie Środkowo-Wschodniej, red. P. Bałdys, I. Jakimowicz-Ostrowska, J. Charuty-Kojkół, Gdańsk 2016, s. 23–36.

Schellen P., Zeit für den Presslufthammer, „taz”, z 24 XI 2017 r., http://www.taz.de/!5463212/ (dostęp: 20 II 2018 r.).

Sikorski J., Xavery Dunikowski i jego olsztyńskie „szubienice”, „Debata”, nr 7 (118/2017), s. 11–15.

Stanowisko Rady Miasta Gorzów Wlkp. z 27 września 2017 r., http://bip.wrota.lubuskie.pl/umgorzow/system/obj/15640_SRM-LII-9-2017.pdf (dostęp: 3 X 2019 r.).

Stanowisko Rady Miasta Szczecina w sprawie wystąpienia do Wojewody o niedokonywanie zmian nazw ul. 26 Kwietnia i ul. Obrońców Stalingradu z dnia 12 września 2017 r., https://www.dropbox.com/s/vkkdxrxefyfd6ew/Stanowisko_projekt_ulice.pdf?dl=0 (dostęp: 21 XI 2019 r.)

Stowarzyszenie Kęszyca Leśna Sobie i Sąsiadom, https://www.facebook.com/stowarzyszenie.keszyca.lesna/ (dostęp: 20 II 2018 r.).

Stowarzyszenie KURSK, https://www.facebook.com/Stkursk/posts/943130182516376 (dostęp: 28 II 2018 r.).

Tomkiewicz R., Kulisy powstania Pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej, „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie”, nr 3 (1998), s. 395–416.

Traba R., (Nicht-)Rückkehr. Polen 1945: Ereignis und Erinnerung, „Osteuropa”, nr 5 (2017), s. 3–23.

Traba R., Symbole pamięci: II wojna światowa w świadomości zbiorowej Polaków. Szkic do tematu, „Przegląd Zachodni”, R. LVI, nr 1 (2000), s. 52–66.

Trudno mówić, że Gorzów stał się świetnym miejscem do życia. Rozmowa Roberta Borowy z Sebastianem Pieńkowskim, „Echo Gorzowa”, z 25 VII 2017 r., http://www.echogorzowa.pl/news/5/rozmowa-tygodnia/2017-10-25/trudno-mowic-ze-gorzow-stal-sie-swietnym-miejscem-do-zycia-19965.html (dostęp: 22 II 2018 r.).

Tujdowski M., Krajobraz po bazach, „Siedlisko”, nr 4 (2007), s. 5–14.

Uchwała Rady Miasta Szczecin w sprawie zmian nazw urzędowych ulic w Szczecinie, Data Uchwalenia 20 VI 2017 r., Pełny Nr Uchwały XXXI/821/17, BIP Urzędu Miejskiego w Szczecinie, http://bip.um.szczecin.pl/chapter_50344.asp?soid=E6CFE6ED1F78414F8496C3F9DD815826 (dostęp: 20 II 2018 r.).

Uchwała nr XXIV/254/2016 Rady Miejskiej w Stargardzie z dnia 29 XI 2016 r. w sprawie demontażu Pomnika Zwycięstwa, zlokalizowanego na Placu Wolności w Stargardzie, http://bipstargard.pl/BIP.aspx?Sel=8817&ident=4151 (dostęp: 7 X 2019 r.).

Ukraińcy chcą przeniesienia pomnika Wdzięczności dla Armii Radzieckiej w Legnicy, „TVN24”, z 30 I 2015 r., https://www.tvn24.pl/wroclaw,44/ukraincy-chca-przeniesc-radziecki-pomnik-nacmentarz, 510712.html (dostęp: 28 II 2018 r.).

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Federacji Rosyjskiej o grobach i miejscach pamięci ofiar wojen i represji z dnia 22 lutego 1994 r., http://dziennikustaw.gov.pl/D1994112054301.pdf (dostęp: 22 II 2018 r.).

@WalczOWalczaka, https://www.facebook.com/WalczOWalczaka/ (dostęp: 25 II 2018 r.).

Waldmann N., Dekomunizacja. Mały notatnik badawczy, https://decommunization.blogspot.de (dostęp:
20 II 2018 r.).

Waldmann N., Geliebte Panzer, “Frankfurter Rundschau”, z 14 VI 2018 r., https://www.fr.de/panorama/geliebte-panzer-10988477.html (dostęp: 9 X 2019 r.).
Waldmann N., Local memories dismantled: reactions to de-communization in northern and western Poland, “Cultures of History Forum”, z 23 III 2018 r., https://www.cultures-of-history.uni-jena.de/politics/poland/local-memories-dismantled-reactions-to-de-communization-in-northern-andwestern-poland/ (dostęp: 2 VIII 2020 r.); DOI: 10.25626/0082.

Waldmann N., O potrzebach i cenie czystości, „Kurier Szczeciński”, 6 X 2017 r., https://www.torial.com/en/nancy.waldmann/portfolio/260453 (dostęp: 2 VIII 2020 r.).

Waldmann N., Polen baut die Geschichte um, “Neue Zürcher Zeitung”, z 6 IV 2018 r., https://www.nzz.ch/feuilleton/polens-regierung-justiert-die-erinnerung-neu-abweichende-narrative-haben-keinenplatz-ld.1370302 (dostęp: 2 VIII 2020 r.).

von Weizsäcker R., Mowa prezydenta w sali plenarnej niemieckiego Bundestagu z okazji 40. rocznicy zakończenia II wojny światowej w Europie, http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/Richard-vonWeizsaecker/Reden/1985/05/19850508_Rede.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Wideo do mobilizacji na „Grill party pod gwiazdą” w Stargardzie, z 1 VIII 2012 r., https://www.youtube.com/watch?v=2WTTT_YobU0 (dostęp: 22 II 2018 r.).

Wilgocki M., 20 lat po wyjściu Armii Radzieckiej Legnica zaprasza byłych żołnierzy. Kibole i wszechpolacy protestują, „Gazeta Wyborcza” [wyd. Wrocław], z 2 IX 2013 r., http://wyborcza.pl/1,76842,14536446,20_lat_po_wyjsciu_Armii_Radzieckiej_Legnica_zaprasza.html (dostęp: 20 II 2018 r.).

Wilgocki M., Czy burzyć rosyjskie pomniki?, „Gazeta Wyborcza”, z 18 IX 2014 r., http://wyborcza.pl/duzyformat/1,127290,16657310,Czy_burzyc_rosyjskie_pomniki_.html (dostęp: 22 II 2018 r.).

Zarządzenie zastępcze Nr 5/2017 Wojewody Zachodniopomorskiego z dnia 13 grudnia 2017 r. w sprawie nadania nazwy ulicy, http://e-dziennik.szczecin.uw.gov.pl/#/legalact/2017/5270/ (dostęp: 12 IX 2019 r.).

Zhadan S., Land ohne Lenin – die Ukraine legt ihr sowjetisches Erbe ab, “Neue Zürcher Zeitung”, z 23 X 2017 r., https://www.nzz.ch/meinung/land-ohne-lenin-die-ukraine-legt-ihr-sowjetischeserbe-ab-ld.1323045 (dostęp: 4 XII 2017 r.).
Opublikowane
2020-12-31
Dział
Suplement (2020)